Hurda Sarı Nedir?

Fiziksel ve Kimyasal Özellikler

Sarı metaller (pirinç–bronz alaşımları) genel olarak bakır içerdikleri için benzer özellikler sergiler. Pirinç ve bronzun erime noktası alaşım bileşimine bağlıdır ama yaklaşık olarak 900–1.000°C arasındadır (örneğin saf bakır 1084°C’te, kalay ~232°C’te erir). Alaşımda çinko ve kalay düşük erime noktaları sebebiyle alaşımın erime sıcaklığını nispeten düşürür. Bu sayede pirincin dökümü bronza göre biraz daha kolaydır. Örneğin tipik pirincin erime noktası 900–940°C, bronzun ise ~1000°C civarındadır.

Yoğunluk bakımından bakır alaşımları genellikle 8–8.9 g/cm³ arasındadır. Pirincin yoğunluğu ortalama ~8.5 g/cm³, kalay bronzun yoğunluğu ise biraz daha yüksek ~8.8–8.9 g/cm³ civarındadır. Katı haldeki pirinç ve bronz sünek (eğilip bükülebilir) metalik yapıdadır ve iyi işlenebilir. Boru veya tel haline kolayca çekilebilirler. Pirinç ve bronzun sertliği alaşıma göre değişir; genellikle bakırdan sert ve dayanıklı, fakat dökme demir gibi gevrek değildir. Dökme bronz alaşımları bile şok direnci yüksektir.

Korozyon direnci açısından, bakır alaşımları nemli havada ince bir oksit tabakası (patina) oluşturarak altındaki metali korur. Deniz suyu veya klorür içeren ortamlarda yüzeyde bakır klorür oluşabilir ve “bronz hastalığı” denilen korozyon sorunu görülebilir. Ancak genel olarak musluk, gemi aksamı ve dış cephe donanımında pirinç/bronz tercih edilir; çünkü paslanmaz çeliğe göre kimyasal tepkimeye karşı daha dayanıklıdırlar.

Elektrik ve ısı iletkenliği de yüksektir. Saf bakır en iyi iletken olsa da pirinç ve bronz da iyi iletkendir. Örneğin pirinç alaşımlarının elektrik iletkenliği saf bakırın yaklaşık %15–30’u seviyesinde olabilir (bakırdan sonrası özelliği devam eder). Isı iletkenliği de bakıra yakın olup, bu yüzden radyatör ve soğutma cihazlarında tercih edilir. Metal yüzeyi parlak olduğu için dekoratif kullanımlarda estetik görünüm sağlarlar.

İlgili Elementlerin Özellikleri

Hurda sarı metalin yapısındaki başlıca elementler periyodik tabloda aşağıdaki gibidir:

• Bakır (Cu): Atom numarası 29, sembol Cu. Kırmızımsı altın rengi bir metaldir. Kafes yapısı ‘FCC’ (face-centered cubic) yani merkezi yüzeye kurgulanmış kübik kristal yapıya sahiptir. Çok iyi elektrik ve ısı iletkenidir, 1084°C’te erir, yoğunluğu 8,96 g/cm³’tür. Pirinç ve bronzun temel bileşeni olduğu için tüm alaşımlarının çoğunu bakır oluşturur.

• Çinko (Zn): Atom numarası 30, sembol Zn. Mavimsi-sarı beyaz renkli, nispeten yumuşak bir metaldir. Kristal yapısı ‘HCP’ (hexagonal close-packed) yani altıgen sıkışık tabaka düzenlidir. Saf çinko 419°C’te erir, yoğunluğu ~7,14 g/cm³’tür. Pirinç alaşımlarında bakırdan sonra en fazla bulunan elementtir ve alaşıma sertlik kazandırır.

• Kalay (Sn): Atom numarası 50, sembol Sn. Gümüşî beyaz renkli bir metaldir. Oda ısısında ‘β-tin’ formu kullanılır, bu yapı vücut merkezi kübik (tetragonal) kristaldir. Saf kalay 232°C’te erir, yoğunluğu ~7,31 g/cm³’tür. Pirincin aksine bronz alaşımlarının başlıca ikinci maddesidir; %5–15 arası kalay içeren bronzların ergitilmesi sayesinde alaşım sert ve dayanıklı olur.

• Alüminyum (Al): Atom numarası 13, sembol Al. Hafif, gri-beyaz renkli bir metaldir. Kristal yapısı FCC (merkezi yüzeye kurgulanmış kübik) formundadır. 660°C’te erir, yoğunluğu ~2,70 g/cm³’tür. Alaşımlara düşük yoğunluk ve korozyon direnci katar. Alüminyum bronzda (Cu–Al alaşımları) dayanıklılığı artırır.

• Nikel (Ni): Atom numarası 28, sembol Ni. Gri-beyaz, parlak ve sert bir metaldir. Kristal yapısı FCC’dir. 1455°C’te erir, yoğunluğu ~8,90 g/cm³’tür. Pirinç alaşımlarında az miktarda nikel bulunabilir; ek parlatma özelliği verir.

• Manganez (Mn): Atom numarası 25, sembol Mn. Gri renkli, sert bir metaldir. Oda koşullarında karmaşık bir kristal yapı (α-manganez, 58 atomlu bir birim hücre) gösterir. 1246°C’te erir, yoğunluğu ~7,21 g/cm³’tür. Az miktarda mangan alaşımlara sertlik kazandırır, özellikle mangan bronzlarında kuvvetli yapı sağlar.

Bu elementler doğal halde belirli kristal yapıda bulunur ve alaşımlarında karakteristik özelliklerini korurlar (örneğin bakır FCC yapısına yakın, çinko HCP yapısına yakın davranır). Hurda sarı metallerin temel avantajları, bu elementlerin özelliklerini bir araya getirmesinden kaynaklanır: dayanıklılık, iyi işlenebilirlik, yüksek iletkenlik ve estetik parlaklık.

Kullanım Alanları

Sarı metaller çok yönlü ve değerli malzemelerdir; hem estetik hem de işlevsel özellikleri nedeniyle çeşitli sektörlerde kullanılır:

• Tesisat ve İnşaat: Pirinç ve bronz musluk, vana, boru bağlantı elemanları, süzgeç, radyatör petek aksamı, boru kelepçeleri gibi su tesisatı parçalarında yaygındır. Korozyona dirençli olmaları, su borularında sızdırmazlık sağlar. Kapı kolları, kilit gövdeleri, elektrik priz kasaları gibi bina donanımlarında da sıkça kullanılır.

• Otomotiv ve Makine: Otomotivde klimaya yönelik radyatörler, fren ve yakıt sistem parçaları, valfler, dişlilerde pirinç/bronza rastlanır. Makine sanayinde dişliler, rulman yatakları, burçlar, krank eşleştirmeleri, kalıp elemanları pirinçten imal edilir. Düşük sürtünme katsayısı ve iyi basınç mukavemeti nedeniyle yatak ve döküm parçalarına uygundur.

• Elektrik ve Elektronik: Kontaklar, terminal bağlantıları, konnektör kısımları çoğunlukla pirinç alaşımlarından yapılır; iyi iletkenlikleri sayesinde elektrik akım iletiminde güvenilirdirler. Basma düğmeler, priz ve anahtar parçaları, avize telleri gibi ufak elektrik parçalarda kullanılır.

• Havacılık ve Denizcilik: Gemi pervaneleri, navigasyon aksamı gibi deniz araçlarında tuzlu suya dayanıklı pirinç/bronza rastlanır. Hafifliği ve dayanımı sayesinde havacılıkta bazı küçük parçalar için tercih edilebilir.

• Müzik Aletleri ve Sanat: Pirinç; trompet, trombon, saksafon gibi üflemeli çalgılar ile zillerde kullanılır. Bronz ise çan ve gong yapımında birincil malzemedir. Heykel ve süsleme sanatında antik çağlardan beri bronz döküm yaygındır. Madeni paralarda da bronz kullanılır (örneğin pek çok bakır paralı akçelerin alaşımı bronzdur).

• Dekoratif Ürünler: Pirinç ve bronz doğal altın rengindedir, bu nedenle mücevherat, dekoratif süs eşyaları, abajur-ayna çerçeveleri, biblolar, hediyelik eşyalar üretiminde caziptir. Zarif işlemeli gobur sistemleri ve musluklar pirinçten imal edilir. Ayrıca dekoratif namlu, çelenk gibi aksamda da kullanılır.

Bu geniş kullanım alanları, hurda sarı metale talebin yüksek olmasının ana nedenlerindendir. Özellikle inşaat, mobilya, otomotiv ve elektronik sektöründe hurda sarı metale sürekli ihtiyaç vardır. Hurda sarı, ekonomik değeri nedeniyle geri dönüşüm pazarında her zaman rağbet görür.

Hurda Sarı Metal Sınıflandırması

Geri dönüşüm sektöründe hurda sarı metal, metal içeriği ve kaynağına göre çeşitli kategorilere ayrılır. Başlıca hurda sınıflandırmaları şunlardır:

• Temiz Pirinç Hurdası (1. Sınıf): Yabancı madde içermeyen, yüksek bakır oranlı temiz hurda pirinç. Vidalar, somunlar, musluk kafası, profil ve boru kesimleri gibi saf pirinç parçaları bu gruptadır. Saf bakır veya çeliğe karışık olmayan pirinçler en değerli hurdadır.

• Karışık/İkinci Sınıf Pirinç Hurdası (2. Sınıf): Bir miktar kirlilik veya farklı alaşım içerikli hurdalar. Çinko oranı daha yüksek veya içine biraz alüminyum, çelik parça karışmış pirinçler bu kategoridedir. Temiz 1. sınıfa göre bir miktar daha ucuz fiyatlanır.

• Sarı Talaş (Pirinç Talaşı): İnşaat ve imalat atığı olarak ortaya çıkan pirinç işleme talaşlarıdır. Torna ve freze işlemlerinden çıkan kılcal yanık çubuk parçalarıdır. Toplanması kolaydır ve öğütüldükten sonra eritilir.

• Musluk/ Vana Hurdası: Kullanılmış tesisat armatürleri, musluklar, vanalar ve boru bağlantı parçaları bu gruptadır. Su sayacı gövdeleri de bazen dahil edilir. Bu parçalar genellikle temizliği sonrası nispeten yüksek değerde işlenir.

• Bronz Hurdası: Pirinç dışında kalan tüm bakır-kalay alaşımlarıdır. Deniz suyu vanası, makine yatağı, heykel döküm kalıpları gibi alanlardan çıkan bronz malzemeleri kapsar. Korozyon direncinden dolayı bronz hurdası ayrıca değer taşır.

• Kırkambar Sarı: Farklı alaşımlardan oluşan karışık hurda demektir. Örneğin kırk farklı kaynaklı pirinç/bronza ait küçük parçaların karışımı olarak tanımlanır. 1. sınıf kadar yüksek değeri yoktur, genellikle %200–220/kg gibi seviyeden alınır.

Her hurda türünün fiyatı farklıdır. Hurda ayrıştırılırken musluk ve vana kısımlarının içindeki plastik ve lastik gibi kirletici atıkların ayrılması gerekir. Aynı şekilde pirinç tellerin yalıtımının soyulup çıkarılması, alaşım türlerinin ayrıştırılması (örneğin pirinç–seramik panolardan uzak tutulması) önemlidir. Kısacası hurda sınıflandırması, içindeki bakır/çinko oranı ve saflık düzeyine göre 1. sınıf pirinç, talaş hurdası, musluk hurdası vb. şeklinde yapılır.

Geri Dönüşüm Süreci

Hurda sarı metalin geri dönüşüm süreci, kaynakların korunması ve enerji tasarrufu açısından önemlidir. Ana adımlar şunlardır:

1. Toplama: Çeşitli kaynaklardan hurda sarı metaller toplanır. İnşaat enkazları, fabrika sökümleri, atölye artıkları, tornalama talaşları, atıl musluk ve vana parçaları gibi yerlerden hurda nakledilir. Hurdacılar ve firma lojistiği ile toplama yapılır.

2. Ayrıştırma: Toplanan hurdalar türüne göre sınıflandırılır. Pirinç alaşımları bakır-turuncu renktedir; paslanmaz çelik veya alüminyumdan kolayca ayrılır. Manyetik ayırma ve elle seçimle safsızlıklar (çelik, plastik, lastik, boya vb.) temizlenir. Farklı alaşımlar (pirinç, bronz, paslanmaz) ayrı gruplara ayrılır.

3. Temizleme: Yağ, yağmur, korozyon tabakası ya da diğer kirler metal yüzeylerden uzaklaştırılır. Genellikle fiziksel (tazyikli su, asit banyosu) veya termal yöntemlerle yüzey temizliği yapılır. Bu işlem hurdadan maksimize değer elde edilmesini sağlar.

4. Eritme: Temizlenen hurda yüksek fırın ya da indüksiyon fırınlarında eritilir. Bakır alaşımları için yaklaşık 900–1000°C sıcaklık gerekir. Eritme sırasında istenmeyen gazlar uzaklaştırılır; bazı metal oksitler ve yabancı metaller (kurşun, demir) cüruf halinde atılır. Yüksek rafineri yöntemleriyle saflaştırma yapılır.

5. Yeni Alaşıma Dönüşüm: Elde edilen eriyik bakır alaşımı uygun alaşım elementleri eklenerek yeni pirinç veya bronz niteliği kazandırılır. Örneğin eritme sonrası saf bakır ve gerekli miktarda çinko katılarak pirinç üretilir. Sonra sıvı metal kalıplara dökülüp soğutularak külçe veya granül haline getirilir.

6. Üretim: Külçeler plaka, çubuk veya tel haline getirilir; bu ürünler tekrar sanayide işlenerek yeni musluk, boru veya cihaz parçası gibi nihai ürünlere dönüşür. Bu döngü doğal kaynaklardan maden cevheri çıkarmadan tasarruf sağlar.

Bu geri dönüşüm süreci, hurdanın çeşidine göre özelleşir (örneğin talaş için öğütme adımı). Sonuçta hurda sarı metalin geri dönüştürülmesi, hammadde maliyetlerini düşürür, enerji tüketimini azaltır ve atık miktarını minimalize eder. Günümüzde birçok fabrika ve tesis, hurdayı yerinde ayrıştırıp toplama, eritme ve yeniden üretim hizmetleri sunan firmalarla çalışmaktadır.

Fiyatlandırma ve Piyasa Durumu

Hurda sarı metal fiyatları, kilogram başına belirlenir ve bir dizi faktöre bağlı olarak değişir. 2025 itibarıyla Türkiye’de hurda sarı fiyatları yaklaşık olarak 150–270 TL/kg aralığında seyretmektedir. En yüksek fiyatlar (250–270 TL/kg) temiz ve yüksek bakır içerikli 1. sınıf hurda pirinç için verilir. Örneğin Araiş MS-70 kalitede hurda sarı, 260–270 TL/kg civarında işlem görür. Orta kalite hurdalar (ms64, talaş gibi) 200–230 TL/kg; karışık veya atıl musluk/vanalar ise 170–200 TL/kg bandındadır. Güncel fiyatlar metal borsalarındaki bakır fiyatları, döviz kuru ve talebe göre gün gün değişebilir. Genel olarak, bakırın küresel fiyatı arttıkça hurda fiyatları da yükselir. TL’nin değer kaybı da fiyatlara etki eder.

Fiyatı etkileyen başlıca faktörler şunlardır:

• Alaşım içeriği (saflık): Bakır oranı ne kadar yüksekse, fiyat o kadar fazla olur. %70 Cu’lu MS-70 hurda > %64 Cu’lu MS-64 > alaşım oranı düşük hurdalar.

• Hurdanın temizliği: Yabancı madde içermeyen, etiketli ve türüne uygun ayrıştırılmış hurdalar daha çok prim yapar. Kirli hurdalar (boya, yağ, plastik vb. karışık) daha düşük fiyatlanır.

• Hurdacılık işçiliği: Hurda parçaların sökülmesi, kesilmesi veya talaşların öğütülmesi işçiliği fiyatı düşürücü etki yapabilir. Tamirli veya yapıştırmalı parçalar değer kaybeder.

• Miktar (tonaj): Büyük miktarda hurda satılıyorsa nihai fiyat pazarlıkla yükselebilir. Büyük hacimli endüstriyel hurdalar genelde daha cazip teklif alır.

• Piyasa koşulları: Arz-talep dengesi, mevsimsel inşaat yoğunluğu, hurda ithalat/yasağı gibi gelişmeler fiyatları dalgalandırır. Örneğin bir zam döneminde hurda alım ilgisi düşebilir ve fiyatlar geçici olarak düşebilir.

2025 trendlerine bakıldığında, hurda sarı fiyatları genelde bakır fiyatına paralel hareket etmektedir. Son yıllarda genel olarak yüksek seyreden bakır fiyatları hurdaları da canlı tutmuştur. Döviz kurunun yüksek seyrettiği dönemde TL bazlı hurda fiyatlarında yukarı yönlü bir baskı oluşabilmektedir. Tüccarlar ve hurdacılar, anlık metal borsası verilerini ve ithalat/ihracat gelişmelerini takip ederek fiyat belirler. Türkiye’de hurda piyasasında anlık fiyat sorgulama siteleri ve hurda borsası (makrohurda.com) gibi platformlar alıcı-satıcıyı bir araya getirmektedir.

Türkiye’de Piyasa 

Türkiye hurda sarı metal piyasası, büyük bir iç talep ve gelişmiş geri dönüşüm altyapısıyla güçlü bir konumdadır. Başlıca özellikler şunlardır:

• Bölgesel Yoğunluk: İstanbul, hurda metal ticaretinin merkezi konumundadır. İstanbul’un çevresindeki Pendik, Tuzla, Tekirdağ OSB, merter gibi bölgelerde büyük toplama ve ayırma tesisleri vardır. İstanbul dışında İzmir, Bursa, Kocaeli, Ankara gibi sanayi kentlerinde de aktif hurdacılık pazarları bulunur. Karadeniz’de Samsun, Akdeniz’de Adana ve Mersin de önemli hurdacı bölgelerindendir. Büyük OSB’lerde atölye söküm işleri sırasında ortaya çıkan hurda sarı metali alıp işleyen tesisler mevcuttur.

• Piyasa Dinamikleri: Hurda toplama sektörü hem lisanslı büyük firmalardan hem de küçük bireysel hurdacılardan oluşur. Büyük ölçekli hurdacılar genelde konteyner ve kamyonlarla alım yapar; yerinde tartım ve nakit ödeme hizmeti verir. Hurdalar çoğunlukla kilogram veya ton üzerinden kilosu TL olarak fiyatlanır. İstanbul merkezli büyük hurdacılar ülkedeki diğer illere de fiyat teklifleri verir. Örneğin, büyük şehirlerde hurda satıcılarına genellikle piyasa fiyatının duyurulduğu mobil uygulamalar üzerinden anlık fiyat sunulur.

Genel olarak hurda sarı piyasası TL üzerinden açık ve rekabetçidir. Yatırımcılar dünya bakır fiyatı ve Türkiye’deki iç talebi takip eder. Yeni kurulan hurdacılık tesisleri ve enerji santralleri hurda ihtiyacını etkileyebilir. Hükümetin atık yönetimi politikaları da geri dönüşüme teşvik sunmaktadır. Özetle, Türkiye’de hurda sarı metal sanayisi canlı bir ekonomi oluşturmuştur; atıl pirinç ve bronz parçalar, ileri teknolojili geri dönüşüm tesislerinde yeniden ekonomiye kazandırılmaktadır. Bu alanda faaliyet gösteren şirketler ve bölgeler, ekonomiye hem hammadde tasarrufu hem de istihdam açısından önemli katkı sağlamaktadır.